ถ้ำสุมะโน ได้รับการตั้งชื่อตามพระอาจารย์ เดช สุมโน ซึ่งเป็นผู้ค้นพบถ้ำแห่งนี้ เมื่อวันที่ 28 เมษายน 2530 ตรงกับวันอังคาร ขึ้น 2 ค่ำ เดือน 6 ปีเถาะ ในขณะที่ท่านมีอายุ 36 ปี พรรษา 14 ต่อมาใน วันที่ 8 พฤษภาคม พ.ศ. 2530 พระอาจารย์ เดช สุมโน และคณะชาวจังหวัดภูเก็ต โดยการนำของ คุณณรงค์ นพดารา รวมทั้งพุทธบริษัททั้งหลาย ได้รวบรวมปัจจัยซื้อที่ดินบริเวณรอบเขาสองลูก พัฒนาบริเวณถ้ำแห่งนี้ให้กลายเป็นวัดและได้รับการขึ้นทะเบียนตามกฎหมาย เมื่อวันที่ 24 มกราคม พ.ศ. 2535 ในชื่อว่า วัดถ้ำสุมะโน
    ในภายหลังมีผู้มีจิตศรัทธาถวายที่ดินรอบเชิงเขา และซื้อที่ดินบริเวณโดยรอบถวายเพิ่ม จนทำให้วัดมีพื้นที่ถึง 500 ไร่ ยังมีการค้นพบถ้ำมากถึง 18 ถ้ำบริเวณใกล้เคียง คือ ถ้ำพระอุโบสถ ถ้ำหอฉันบรรจบ ถ้ำนพดารา ถ้ำอรทัย ถ้ำสุพัฒชนะ(ฤๅษี) ถ้ำพุทธบัณฑิต ถ้ำนกคุ้ม ถ้ำแก้ว ถ้ำแม่มหามงคล ถ้ำน้ำลอด ถ้ำพญานาค พ่อมหาราช ถ้ำหลวงพ่อทราย ถ้ำพระธาตุสิวลี(น้ำตก) ถ้ำพระนอน ถ้ำมาฆะ ถ้ำลับแล และ ถ้ำค้างคาว
    ที่กระจายอยู่รอบภูเขา 2 ลูก หลายถ้ำสามารถเดินทะลุถึงกันได้ มีปากถ้ำเชิงเขา ซึ่งภายในวัดจะมีแผนผังการเดินทางไปชมถ้ำต่างๆ ไว้ให้นักท่องเที่ยวได้ดูศึกษาเส้นทางอีกด้วยที่และนอกจากวัดแห่งนี้จะเป็นสถานที่ท่องเที่ยวเชิงศาสนาแล้ว ยังมีการเปิดเป็นสถานปฏิบัติธรรมตามโอกาสต่างๆ เช่น การปฏิบัติธรรมบวชเนกขัมมะชีพราหมณ์ตลอดทั้งปี ปฏิบัติธรรมส่งท้ายปีเก่าต้อนรับปีใหม่